• محراب
یکی دیگر از زمینه های بسیار ارزشمند در معماری و تزئینات اسلامی، محراب است. این بخش از معماری مسجد را از دو جنبه «معنوی یا مفهومی» و «تزئینی» می توان بررسی است. محراب، ساختار خاصی دارد، می توان آن را به دروازه ای تشبیه کرد که از فضای مادی مسجد به فضای غیر مادی و آسمانی راه دارد. محراب، نقطه توجه و تمرکز حاضران و نمازگزاران است و به شکلی نمادین، بر منحصربه فرد بودن خود تأكيد می کند. کمتر محرابی را می توان یافت که کتیبه با نقش تزئینی زیبایی نداشته باشد، حتى در مساجدی که هیچ عنصر تزئینی ندارند، معمولا کتیبه محراب، راه صلاح و رستگاری را به مؤمنان نشان می دهد، ارزش های عبادی را یادآور می شود و بر عظمت خالق یکتا تأکید می کند. ضمن اینکه مجموعه عناصر درهم تنیده محراب، شامل نقش و نوشته و فرم، به طرزی جالب، چشم و زبان و قلب مؤمنان را متمرکز و متحد می کند. از این رو محراب، شریف ترین و مهم ترین عنصر معنوی در معماری مساجد است. مورد دوم، ساختار خاص محراب برای تزئینات است. محراب با توجه به فرم خاص آن یعنی دو ستون کناری، قوس بالا و تقعر داخلی، زمینه بسیار مناسبی برای اجرای انواع نقوش است.
این تنوع شامل قوس ها، حجمها مقرنس ها، رسمی بندی ها، پشت بغل ها و نقش برجسته ها می شود که نقوش تزئینی از قبیل کتیبه، اسلیمی و هندسی در این ساختار جا می گیرد. ردیف های عمودی، افقی، منحنی و سه گوش در وسط و کناره های بالایی قوس محراب، تنوع موارد ذکر شده را بیشتر می کند. جلوه های تزئیناتی محراب با توجه به محل خاص، کانونی و شریف آن، بر تأثیر تزئینات می افزاید.
محراب قاسم ابن عباس (شاه زنده) سمرقند، دوره تیموری، مجموعه بنا از قرن سوم تا دوازدهم ه.ق
محراب قونیه، قرن هشتم هجری، موزه برلین
محراب ایلخانی اصفهان، موزه متروپولیتن
ایوان، محراب معقلی، مجموعه شیخ عبدالصمد اصفهانی، نطنز، ایلخانی
• نقوش گیاهی
نقوش گیاهی همان طور که از عنوان آن پیداست به نقوش ملهم از گل ها و گیاهان و درختان اشاره دارد. این نقوش می تواند شکل واقعی و طبیعی، انتزاعی یا نمادین داشته باشد. فرم انتزاعی این نقوش در طراحی سنتی جایگاه خاصی دارد و به صورت اسلیمی یا ختایی ترسیم می شود. تلاش برای ترسیم انتزاعی و غیر طبیعی این موضوع، بخش مهمی از ایده هنری در جهان بینی اسلامی است. به همین دلیل ارزش های بصری، هندسی و قواعد خاص و منظم آن ارتباط تنگاتنگی با زیبایی شناسی اسلامی دارد. بیان ارتباط میان صورت و معنا یا ظاهر و باطن، تفسیر مشخص این نقوش است که این تفسیر، نیز بخشی از همان سنت دیرین است.
این نقوش تا دوره تیموری راه تکامل پیموده، و پس از آن، با وجود فراز و نشیب های هنری و اجتماعی در ایران، بخش لاینفکی از تزئینات در تمامی عرصه های هنری و تزئینی ایران بوده است. باید گفت نقوش اسلیمی یکی از مهم ترین دستاوردهای تزئینی هنر اسلامی است.
کاشی با نقوش گیاهی طرح گل و گلدان، محدود در قاب با تقارن عمودی