تعریف کاشی، کاشی کاری، کاشی سازی
کاشی:
به قطعه سفالی با پوشش لغوی می گویند که در بنای ساختمان به کار می رود. این عبارت از شهر کاشان نیز گرفته شده است. در لغت نامه دهخدا کاشی چنین تعریف شده است: نوعی از خشت تنک باشد که نقاشی کنند و آبگینه ساییده بر روی آن بمالند و بپزند چنانکه شبیه به چینی شود.
عبارت کاشی معادل عبارت کاشی سازی و کاشی کاری تلقی می شود. عبارت اصطلاح کاشی کاری جریانی وسیع‌تر از کاشی سازی اشاره دارد که می‌تواند شامل طراحی، ساخت و نصب کاشی نیز باشد.
کاشی خشت:
کاشی به شکل چهارگوش و غالباً مربع.
کاشی جسمی:
کاشی چهارگوش با ضخامت بیشتر از ۱ سانتیمتر و عموماً به ضخامت ۲ سانتی متر.
کاشی هفت رنگ:
کاشی مربعی یا مستطیلی که عموما با نقوش گیاهی و رنگهای متنوع لعابی تزیین شود. متداول ترین ترکیب هفت رنگ این نوع کاشی عبارتند از سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه ای، قرمز، زرد و حنایی
.
کاشی معرق:
پوشاندن سطح با استفاده از قطعات مختلف کاشی که هر قطعه به ازای یک نقش یا رنگ از نقش کلی است
.
خط بنایی:
خط هندسی شامل ترکیبات مربع ها یا مستطیل های مشابه برای ایجاد یک کلمه یا عبارت
.
گره کشی:
ترسیمات هندسی از نوش مختلف عموماً بر اساس یک شمس در مرکز و تکرار نقش های ساده دیگر در اطراف ایجاد می شود
.
موزاییک:
ایجاد نقش با استفاده از قطعات مختلف و تقریباً به صورت انتخاب تصادفی اما متناسب با طرح و رنگ نهایی از سنگ و سفال و کاشی و شیشه و غیره
.
مقرنس:
حجم های تکراری که زیر قوس ها و طاق ها ایجاد می شود و هر قسمت از قوس را به بخش های برآمده و فرورفته تبدیل می کند
.
خصوصیات کلی و موثر کاشی
ماهیت کلی کاشی با نگاهی به خصوصیات انواع مختلف و آشکار می شود. بخشی از این موارد، خواص مواد کاشی است، برخی به کارکرد و گروهی نیز به ساخت و تولید آنها مربوط میشود. کاشی ساز، با توجه به میزان مهارت و خلاقیت خود، انواع کاشی ها را با خصوصیات مورد نظر خلق می کند.
در اینجا به بخشی از خصوصیات کاشی اشاره می‌کنیم؛
- به سطح می چسبد بر روکش یا پوشش است.
- قطعات آن کوچک و برای اتصال به سطوح مختلف انعطاف پذیر است.
- در اندازه های مختلف امکان تولید دارد.
- در فرم ها و اشکال مختلف امکان تولید دارد.
- لعاب می گیرد.
- انواع رنگ ها و نقشه ها را دارد.
- دوام نسبتاً بالایی دارد.
- سطح آن قابل شستشو است.
- سطح یا رویه آن هم به صورت صاف و هم نقش برجسته امکان تولید دارد.
عوامل مهم در رشد هنر و صنعت کاشی
بخشی از مهم ترین دلایل و عوامل رشد کاشی برخواسته از ضرورت های معماری و پوشش دادن سطح بناست. با آنکه جلوه های هنری و زیبایی شناسانه کاشی جدا از بنا و سطح دیوار و سقف نیز ارزشمند است، به طور کلی، هنر و صنعت کاشی سازی، حوزه کاملا مستقل و مجزا نیست و ارتباط مستقیمی با معماری دارد. از طرفی باید گفت که بسیاری از بناها نیز زیبایی و شهرت خود را مدیون کاشی کاری سطوح خود هستند. به عنوان مثال کریستین پرایس درباره مسجد رستم پاشا در استانبول، که مربوط به قرن دهم هجری است، می‌گوید: هنر این ساختمان در آرایش آن است نه در معماری.
ضمناً باید اشاره کرد که هنر کاشی از نظر نوع کار و مواد، بخشی از هنر سفالگری است و در این زمینه مسائل خاص مربوط به بدنه و فنون و مهارت های سفالگری را در خدمت دارد. بخش دیگر کاشی معنی لعاب، به سفال و سرامیک مربوط می شود. گذشته از این موارد، هنرهایی مانند خوشنویسی و کتابت، طراحی سنتی اسلیمی و ختایی، در کاشی سازی کاربرد دارد. همچنین هندسه نیز کاربرد زیادی در این هنر دارد و کاشی را با هنر گره سازی یا گره چینی مرتبط یا مشابه می سازد.
در ادوار مختلف از تاریخ کاشی، مخصوصاً در عصر تیموری، صفوی و قاجار، نقاشی روی کاشی رشد بسیاری پیدا کرد که باعث شد تعدادی از نقاشان بزرگ، هنر خود را در عرصه کاشی به کار گیرد. البته مشهود است که سنت نقاشی یا نگارگری در ایران به طور عمده در خدمت کتابت یا ساخت اشیا و مصنوعات بوده است و تا دوره قاجار نقاشی بر بوم صورت مشخص و متداولی نداشته است. باید به این نکته مهم اشاره کرد که هنر کاشی، هنری کاملاً بومی نیست. بلکه در حوزه وسیع تمدن های مختلف در اکثر مناطق صاحب فرهنگ و تمدن رشد یافته و استفاده شده است قاعدتاً و مانند هر مربی دیگری، فن و هنر کاشی در برخی مناطق و تمدن ها بیش از سایر مناطق پیشرفت کرده است.
در حال حاضر نیز علاوه بر فعالیت کاشی کاران ایرانی در نقاط مختلف داخل کشور، بسیاری از هنرمندان ایرانی در کشورهای دیگر جهان نیز فعالیت دارند و تزیینات تعدادی از مساجد و اماکن متبرکه و بناهای فرهنگی و حتی بناهای شخصی، در مناطق دور و نزدیک، به دست آن ها انجام می گیرد.
کاشی کاری را می توان یکی از زیباترین جلوه های هنر دانست که در تمام ادوار تاریخ و با تکیه بر مهارت و ذوق هنرمندان، در مقام یک اثر ترکیبی متجلی شده است. هنر کاشی در ادوار تاریخی مختلف ایران همواره مورد توجه بوده و به ندرت فراموش شده یا به انزوا رفته است. تزیینات کاشی کاری بناهای دوران اسلامی را باید میراث مکتوب و عقاید مذهبی دانست که جلوه‌های فرهنگ و هنر این دوران را نمایش می دهند.
با وجود اینکه مواد اولیه سازنده کاشی ساده است و در بسیاری از مناطق در دسترس قرار دارد، آنچه باعث می شود کاشی اثر هنری ماندگاری تلقی شود، گذر موفقیت آمیز آن از مراحل مختلف تاریخ است. کاشی کاری در هنر ایران با توجه به همین وسعت و شیوع، نماد هنر تزیینی، نگارگری، معماری و حتی فراتر از آن، ذوق و سلیقه و زندگی ایرانیان شده است.