مطالب خواندنی

ماهیت و خصوصیات انواع کاشی

در این راه ابتدا باید به مواد تشکیل دهنده انواع کاشی اشاره کرد. کاشی از منظر عمومی و کلی، به قطعات ساخته شده از مواد مختلف مانند سفال و سرامیک، سنگ، شیشه و ... اطلاق می شود که برای پوشاندن سطوح دیوار، سقف، کف و حتی پوشش بام، سطح میز، تابلو و... به کار می رود. اما در ایران، کاربرد و وسعت استفاده از این مواد، عموما محدود به نوع سفال، به شکل سنتی و سرامیک، در شکل صنعتی می شود. البته همین وسعت کم و محدود، دنیایی از تنوع و جزئیات مختلف در خود دارد. یک قطعه کاشی (سرامیک شیشه ای، کاشی استخری، سرامیک استخری) از نظر مواد تشکیل دهنده، از دو قسمت بدنه و لعاب تشکیل شده است.

بدنه

بدنه کاشی، اصطلاحی است برای ساختار اصلی کاشی یا قطعه سفالی که قسمت اصلی و استخوان بندی کاشی را تشکیل می دهد. البته کاشی های مدرن از مواد مختلف و معمولا سرامیکی ساخته می شوند، اما کاشی های سنتی، و به طور خاص، آن دسته از کاشی های مورد بحث ما عموما با گل سفالگری و مقداری مواد دیگر از جمله پودر شیشه برای افزایش خاصیت مقاومت و نفوذ ناپذیری آن در برابر آثار محیطی شکل می گیرند. تا اوایل قرن هفتم هجری، کاشی ها از گل ساخته می شدند، اما از این دوره به بعد، ماده ای به نام خمیر سنگ یا خمیر چینی جایگزین آن شد که به نسبت مشخصی از ترکیب چند ماده از قبیل پودر سنگ، پودر شیشه و گل سرشوی تشکیل می شد.

برخلاف ساخته های سفالی، اصولا بدنه کاشی (کاشی استخری، موزاییک استخری) زیر پوششی از لعاب پنهان می شود، بنابراین خواص مربوط به گل سفال، یعنی بافت و رنگ آن پس از نصب در جای خود، مشخص نمی شود. البته بعضی از کاشی ها فقط لایه لعاب شفاف می خورند یا لعاب آنها مایه های رنگی کمی دارد و بخشی از بدنه با رنگ و بافت آن مشهود است. در این نوع کاشی، باید به هماهنگی و تأثیر متقابل العاب شفاف با رنگ و بافت بدنه پخته شده توجه داشت. گروهی از کاشی ها نیز فرم غیر معمول دارند یا نقش برجسته و گود روی آنها ایجاد می شود که در این صورت، خواص مواد باید به طور خاص درنظر گرفته شود تا کاشی شکل پذیری مناسبی داشته باشد.

لعاب

بخش مهم دیگر کاشی شیشه ای و سرامیک شیشه ای، لعاب است. لعاب سطحی شیشه ای است که دو عملکرد تزئینی و کاربردی دارد. کاشی های لعاب دار ضمن اینکه باعث زیبایی سطح کاشی کاری شده می شوند و آنچه ما می بینیم، جلوه بیرونی کاشی یعنی رنگ و نقش و تزئین سطح کاشی است، به عنوان عایق ساختمان ها در برابر رطوبت و آب و سایر عوامل طبیعی عمل می کنند، و بر استحکام کاشی می افزایند.

از موارد مهم دیگر در کاشی سازی، انتخاب مواد بدنه و لعاب به ترتیبی است که ضریب انبساط آنها مساوی یا متناسب باشد. در این صورت احتمال ترک خوردن و کنده شدن لعاب از روی بدنه از میان می رود یا کاهش می یابد. اصولا لعاب بدون ترک، ارزش هنری و فنی بیشتری دارد. دستیابی به لعابی با کیفیت های مناسب و مقاومت بالا در شرایط جوی متفاوت و کاربردهای مختلف، بسیار مهم و ارزشمند است.

ترک خوردگی لعاب، ایراد عدم انطباق لعاب و بدنه از نظر تعداد لعاب به کار رفته نیز باید گفت هر چه تعداد رنگ ها با تنوع آنها در یک قطعه کاشی بیشتر باشد، دقت و ظرافت و توانایی هنری و فنی آنها افزون تر است، چراکه پختن کامل و همزمان چند نوع لعاب روی یک بدنه، نیاز به تطبيق شرایط متفاوت هر یک از لعاب ها با دیگری دارد و کار را دشوارتر و حساس تر می کند.

به نوعی تقسیم بندی کاشی بر اساس بدنه و لعاب پرداختیم؛ در اینجا اشاره ای به انواع کاشی از نظر ساختار و شکل کلی می کنیم.

فرم و ساختار کاشی شاید مهم ترین و متداول ترین تقسیم بندی کاشی بر اساس ساختار قاب آن باشد. از این نظر، کاشی ها را می توان به دو دسته کاشی خشت و معرق تقسیم کرد.

کاشی خشت

کاشی خشت معمولا به شکل مربع یا مستطیل است و این عنوان به طور کلی به فرم چهار گوش کاشی دلالت دارد، البته کاشی های شش ضلعی، مثلثی و فرم های دیگر که در یک مجموعه یا سطح، قالب یکسانی داشته باشند، کاشی خشت محسوب می شوند.

کاشی خشت شش ضلعی

کاشی هفت رنگ، اصطلاح دیگری برای این نوع کاشی (کاشی استخری) است. باید توجه داشت که کاشی هفت رنگ، معرف نوع تزئین است و در واقع خود بخشی از کاشی خشت محسوب می شود، لذا باید گفت کاشی خشت می تواند ساده یا منقوش و تخت یا برجسته باشد. از کاشی هفت رنگ در قطعاتی به ابعاد تقریبی ۱۵x۱۵ و ۲۰x۲۰ برای مناره و قطعات ۷۰۵x۱۵ یا ۱۰x۲۰ سانتیمتری برای گنبد استفاده می شود. در این نوع کاشی (سرامیک استخری)، ابتدا فرم کلی مورد نظر از قطعات، با لعاب سفید کاشی، ساخته می شود و سپس طرح مورد نظر از روی پیش طرح کاغذی بر کاشی ها منتقل می شود. لعاب نقش ها باید حرارت پختشان از لعاب سفيد اولیه کاشی ها کمتر باشد. البته در مواردی، از کاشی بدون لعاب اولیه هم استفاده می شود، اما حالت عمومی نقش پردازی در کاشی هفت رنگ به ترتیب مذکور است. به همین دلیل، نقش پردازی و پخت لعاب نقوش را اصطلاحا «پخت سوم» می گویند (پخت اول برای بدنه، پخت دوم برای لعاب سفید یا تخت زیرین و پخت سوم برای لعاب های متنوع نقوش نهایی).

هفت رنگ متداول در این نوع کاشی (کاشی استخری)، معمولا سفید، لاجوردی، فیروزه ای، سیاه، قرمز، زرد و حنایی است. چنین ترکیب رنگ هایی، با تغییرات مختصر، بیشترین کاربرد را در کاشی کاری سنتی ایران داشته است.

کاشی معرق

معرق کاری عبارت است از قطعه های بریده شده کاشی (سرامیک شیشه ای) که از روی نقوش مختلف و رنگ های متفاوت، تراشیده و پهلوی یکدیگر به شکل قطعه های بزرگ در آمده روی کار نصب می شوند. این نقوش گاهی از شکل های گره کشی و گاهی از نقش های مختلف مانند گل و بته سازی و غیره هستند که به نام اسلیمی و ختایی و نقوش دیگر مشهور شده اند». این روش باعث می شود زمینه غير مسطح مانند بدنه گنبدها و گلدسته های کوچک و حتى مقرنس های ظریف نیز آسان تر کاشی کاری شوند و مرمت آنها نیز سهل تر و هماهنگ تر باشد.

معنای گره کشی

کاشی هایی که با طرح و نقش های مختلف با اشکال چندضلعی های هندسی پهلوی یکدیگر قرار گرفته و تشکیل نقش های کلی را می دهند به نام گره کشی معروف هستند»

کاشی معقلی

معقلی یا کاشی معقلی، ترکیب آجر ساده با کاشی یا آجر لعاب دار است که نقوشی هندسی در سطح بنا ایجاد می کند. به طور خلاصه پیدایش معقلی سازی را می توان بعد از به وجود آمدن هنر کاشی هفت رنگی و کاربرد آن در پوشش های داخلی و خصوصا نماسازی های خارجی دانست. زیرا مخارج و زمان تهیه و نصب کاشی هفت رنگ به مراتب بیش از معقلی سازی است». سادگی و صراحت معقلی باعث جذابیت آن است، ضمن اینکه با این شیوه می توان سطوح وسیع بناها را به نمایی زیبا و با نقش و نگار تبدیل کرد.

خط بنایی

خط بنایی با معقلی می توان انواع نوشته ها را به صورت هندسی اجرا کرد. از طرف دیگر انطباق هندسی فرم ها با خط یا حروف پیچیدگی ها و ابهامات یا معماهایی را پدید می آورد که جذابیت و نغز بودن معقلی را دوچندان می کند. این نوع نوشته که به خط بنایی معروف است، الهام گرفته از خط کوفی است و در کاشی کاری و معماری اسلامی جایگاه خاصی دارد و زینت بخش کتیبه های داخل محراب ها و بالای منارها و پشت و پهلوی قوس است. این نوع خط، کاربرد زیادی در کاشی کاری و آجرکاری دارد، چراکه برش آن آسان تر است و برخلاف سایر خطوط، کنج و کنار و پیچ و تاب زیادی ندارد. البته اساس کار این خط بر شبکه ای شطرنجی و ساده بنا نهاده است و حتی با خطوط تزئینی نیز قابل ترکیب و انطباق است.

زیبایی شناسی کاشی

بیشتر بحث بر محور کاشی سنتی است. مشخص است که کاشی های سنتی، به رغم محدودیت های خاص خود، به روش های مختلف تولید می شوند. یک قطعه کاشی پلاک یا محراب، محصولی منحصر به فرد است و قاعدتا تولید انبوه نشده است، اما بسیاری از کاشی های دست ساز نیز به شیوه ای شبه انبوه، تولید می شوند. در این روش، هر مرحله از کار برای تعداد زیادی از محصول مورد نظر انجام می گیرد و سپس مرحله بعد آغاز می شود. استفاده از قالب یا شابلون برای ایجاد فرم و نقش در این روش متداول و حتی ناگزیر است. کاربرد این روش ها به تدریج و با رشد کلی هنر و فن کاشی میسر شده است. البته ضرورت تولید انبوه بر اساس نیاز اجتماعی برخاسته از رشد اقتصادی و تجمع جمعیت شهری امری انکارناپذیر است. به عنوان مثال، در دوران فترت عمومی چند قرن اولیه اسلامی نباید انتظار تولید انبوه محصولات مختلف از جمله کاشی را داشت، «ظاهرا تا پیش از سال ۶۰۰ و پیشرفت سبک تزئینی کاشان، کاشی به صورت انبوه تولید نمی شد» (واتسون، ۱۳۸۲: ۱۶۷). حال آنکه ممکن است در همین زمان در منطقه ای دیگر، کاشی به صورت انبوه تولید شده باشد. به طور کلی رشد عمومی جامعه ایران، از این دوره به بعد، اتخاذ شیوه های مناسب، ارزان و سریع را ضروری می کند. بنابراین، قدمت روش تولید انبوه، موضوعی مربوط و محدود به دوران معاصر نیست بلکه سابقه ای طولانی دارد و بر اساس مورد تولید و شرایط اجتماعی، در هر دوره تاریخی امکان استفاده داشته است.